Хос хэлтэй хүүхдүүд / Bilingual children

1990 оноос хойш Монгол орон дэлхийд нээлттэй болсноор монголын маш олон хүмүүс гэр бүлээрээ, ганцаараа, эсвэл гадны бэр, хүргэн болон эх нутгаасаа өөр тив, улс оронд амьдардаг болсон. Гэхдээ эдгээр хүмүүс анхных нь байгаагүй бөгөөд тухайн социалист нийгмийн үед гадагшаа суралцахаар одсон цөөн хүмүүс гадны бэр нь болсон түүхүүдийг бид мэр сэр сонсож л байсан.

Олноороо эх орноо орхисон тэдний үр хүүхдэд эх хэлээ сургах, монгол уламжлалыг бий болгоход гэр бүлийн үүрэг маш их байдаг.  Зарим хүмүүс хүүхдүүдээ хос хэлтэй болгож чадаж байхад чадахгүй над шиг нэг нь ч байна. Тэдний үр хүүхэд монгол өвөө эмээ, үеэлүүд, хамаатнуудтайгаа монгол хэлээрээ ярьж чадахгүйд хүрдэг.

Миний хувьд хоёр охины монгол хэлтэй болгохын тулд өөрөө хүүхэд байхдаа дуулдаг байсан "Маамуу нааш ир", "Чигчийхэн чинээ" гээд л гар хөлөө хөдөлгөн дуулж өгдөг байсан. Мөн охидуудын маань бага байхад "Цондоолой, Цүндээлэй хоёр" гэдэг зурагтай ном гарч би ч орой болгон л уншиж өгдөг байв. Эднийхээ таван нас хүртэл нь би үнэхээр сайн монголоор ярьж байсан боловч хүчтэйд хүчгүй нь бууж өгнө гэдэг шиг сургуульд орсноор миний идэвхи буурч, хоёр охины англи хэл хэт хүчээ авснаар би гэдэг хүн хоёр охинтойгоо зөвхөн ид, уу, унт гм тушаалын хэдэн өгүүлбэртэй л болгоод өнгөрчихөв. Ганц дайчин ганцаарддаггүй гэдэг үг байдаг ч би үнэхээр өвдөг сөгдөн, ээж тэртэй тэргүй англи хэлээр ярьдаг намайг ойлгодог юм чинь гэдэг хоёр охин ухаарснаар би бууж өгөв өө. 

Том охин дөрвөн настайзун монголд сар болохдоо овоо монголоор яриад эхэлсэн ч буцаж ирээд таг, бага охин бол одоо харин монгол хэл сурах сонирхолтой болж байна. Том охин шилжилтийн үе эхлээд нэг их сурах сонирхол алга даа.

Гэтэл үүнийг даван туулах боломж байсныг нь мэдэлгүй би хэтэрхий эрт бууж өгчээ. 5-р сарын 25-нд бидний хэдэн ээж Стокгольмын их сургуулийн багш Бадамсэдийн Өлзийсайхны ярианд сууж үнэхээр хүүхдээ монгол хэлтэй болгохын тулд тууштай байх ёстой гэдгийг оройтсон ч гэсэн ойлгож авлаа.

Хүүхдийн тархины 75 хувь нь урагт бүрэлддэг бөгөөд энэ л үед ээжүүд нь эх хэлээ сургахын тулд дуу дуулж, үргэлж ярьж байх хэрэгтэй юм байна. Миний хувьд бол би дуу дуулаад, сонсоод байдаггүй, миний мэдээлэл Би-Би-Си-гийн англи хэлний мэдээгээр л голдуу амьдардаг байсан маань сул тал болж таарав. Харин төрснийх нь дараа монголоороо л ярьдаг байсан нь одоо байгаа тушаалын хэдэн өгүүлбэртэй хоёр хүүхдийг минь үлдээсэн байж болно.

Хос хэлтэй хүмүүсийн их олон ангилдаг юм байна. Үүнд: төрөлх, тэлээ, хараат, алгуурын хос хэлтэн, алслагдсан хос хэлтэн, идэвхгүй хос хэлтэн гм ангилдаг юм байна.

Бага насны хүүхэд хөгжмийн зэмсэг эзэмших нь тархины хөгжилтөнд маш сайнаар нөлөөлдөг бөгөөд таван наснаас нь өмнө л болж өгвөл төгөлдөр хуураар тоглуулж сургах хэрэгтэй гэж Б.Өлзийсайхан яриандаа  онцолсон. Төгөлдөр хуурын хичээл заалгуулж чадахгүй бол ядаж хөгжмийн ноот зааж өг гэж хэлж байна. Дахиад хоёр охиноо дурдая. Би бага байхдаа ангийнхаа охиныг төгөлдөр хуур дардагт нь үнэхээр биширдэг байсан юм. Өөрөө ч сурах сонирхолтой байсан ч тэр хүслээ биелүүлж чадаагүй билээ. Харин том охиныгоо нэгдүгээр ангид орох жил нь төгөлдөр хуур заалгуулж эхэлсэн. Бага охин ч бас одоо төгөлдөр хуур дардаг бөгөөд одоо хоёр охин маань The Associated Board of the Royal Schoolof Music гэдэг сургуулийн 3, 4-р зэргийн шалгалтыг өгсөн үнэмлэхтэй. Зөвхөн хөгжим дарж сурах нь сайн ч бас бүр шалгалт өгөөд баталгаажуулаад авбал цаашдынх нь амьдралд хэрэгтэй гэж бодсон юм.  

Энэ ярианаас би өөрийгөө идэвхгүй хос хэлтэн болж байгаагаа ойлгож авсан юм. Б.Өлзийсайхны хэлснээр бол, ялангуяа миний хувьд төрөлх хэлээрээ ном уншиж, кино, мэдээ үзэж, дуу дуулах нь их ховор юм байна гэдгийг ойлгож аваад одоо өөрт байдаг монгол хэл дээрх номуудаа уншиж, аялгуу сайхан монгол хэлнийхээ сайхныг дахин мэдэрч эхэлж байна.

Өөрийн хүүхдээ өсгөж байгаа туршлагаасаа хуваалцахад, гадаад хэл, хөгжмийн зэмсэг сурах чухал ч бас хүүхдийг ямар нэгэн спортоор багаас нь хичээллүүлэх хэрэгтэй гэдэгт итгэдэг нэгэн байна. Багаасаа биен тамирт дуртай болсон хүүхэд том болсон хойноо ч ямар нэгэн спортоор хичээллэх, цагаа зөв зарцуулж чаддаг болдог гэдгийг хаанаас ч билээ сонссон юм. Ингээд охидууд маань таеквондогоор хичээллэдэг.  Мэдээж усанд сэлээд сургачихсан. Үүнийг эцэг эхчүүд заавал заалгах хэрэгтэй гэж зөвлөе.

Б.Жавхлан

Mongolian in Lisbon

Португал хэлний баярын өдөр

Жил бүрийн 5-р сарын 5-нд Португал хэлний өдрийг тэмдэглэж байхаар болжээ. ЮНЕСКО анх удаа өөрийн албан ёсны бус хэлийг ингэж тэмдэглэж байхыг зөвшөөрсөн байна.

Дэлхий дээр 215 саяас 220 сая төрөлх португал хэлтэй хүмүүс байдаг бол 270 сая гаруй хүн португал хэлээр ярьдаг юм байна. Португал хэл нь дэлхийн хамгийн их ярьдаг хэлний 6-р бичигддэг гэж википедия дээр бичжээ. 

Португнал хэл нь латин гаралтай хэл бөгөөд энэ хэлийг сурчихсөн байхад испани, итали, франц хэл сурахад маш дөхөмтэй байдаг. 

Миний хувьд португал хэлийг төгс эзэмшээгүй ч гэсэн испани, франц хэлийг ерөөсөө сурч байгаагүй ч ойр зуурын яриа ойлгодог бөгөөд энэ хоёр хэл дээр бичсэн зүйлүүдийн сэдвээс шалтгаалаад 50 хүртэл хувь ойлгодог болсон юм. 

 https://www.theportugalnews.com/news/unesco-approves-world-portuguese-language-day/51718?fbclid=IwAR0JOb9r-H5kjdS0suJk0A2cZM9c52Xmkn7j-RbHkVpN6fl6fKlTpV9s7Fg

COVID19 and the world lockdown

2019 оны арваннэгдүгээр сараас Хятадын Вухань хотоос гаралтай тахал Европт орж ирснээр олон улс орон хорионд орж, ажил, сургууль, цэцэрлэг, дэлгүүрүүд хаагдлаа. Хүнсний дэлгүүрт урт дугаар үүсч, жорлонгийн цаасны лангуу хоосорч, гар ариутгагч, амны хаалт ховор бараанд орж гайхмаар, хачирхмаар зүйлүүд бий болсон юм. Нэг ширхэг нь арван мөнгөний үнэтэй байсан эмийн сангуудад зарагддаг амны хаалт гурван евро хүртэл үнэ нь өслөө.



Португал улс 3-р сарын 23-наас албан ёсоор хорио зарлаж, сургууль, цэцэрлэг, албан газрууд онлайнаар хичээл, ажлаа хийхээр болсон юм. Үүнээс өмнө зарим хүмүүс өөрсдийгөө гэрийн хорионд оруулсан явдлууд гарсан. Эдгээрийн зарим хүмүүс нь Италийн хойт нутагт аялсан хүмүүс байсан бөгөөд Португалд анхны илрэл Порто хотод бүртгэгдэж, тэр хүн Италиас ирсэн байж таарсан. Хоёр дахь хүн нь Испаниас ирсэн болоод тахал хүчтэй тархаж эхэлсэн бөгөөд өнөөдөр 4-р сарын 5-ны байдлаар 1063 хүн нас барсан, 25524 хүнд илэрсэн байна.

Анх Португалын Засгийн газар хүмүүст анхааруулга өгч байхад цаг агаарын дулаан байдлыг ашиглан, хориог далайн эрэг дээр амрах өдөр маягаар ойлгож байсан тал бий. Үүний дараа далайн эрэг дээр хэвтэхийг хориглосон бөгөөд харин алхаж болохыг зөвшөөрсөн. Тэрнээс хойш цаг агаар ч нэг их дулаарсангүй, байнга л бороо орж, салхи ихтэй байсаар дөрөвдүгээр сар шувтарлаа.



Улаан өндөгний баярын үеэр карантиныг улам хүчтэй болгож, оршин суугчид амьдарч буй хот, дүүргээсээ 2 км илүү газар явж болохгүй тушаал буулгаж, цагдаа нар зам дээр жижүүр хийж,  хурдны зам руу оруулахгүй хаалт тавьсан байв.

Тавдугаар сарын 4-нөөс үе шаттайгаар хорио тавигдаж эхэллээ. Гэхдээ л хэрвээ гэртээ ажиллаж болж байвал ажил руугаа явахгүй байхыг зөвлөсөөр л байна. 200м2 бага жижиг бизнесүүд хаалга нээж эхэлж байна. Мөн автомашин худалдаа, аүтлет, номын сан, үсчний гзарууд нээгдэнэ. Нийгмийн даатгал, улсын санхүүгийн байгууллагууд зөвхөн цаг авсан масктай хүмүүст үйлчлэхээр болжээ.

Португалын тахалтай тэмцсэн байдлыг олон улсын хэмжээнд үлгэр жишээ болгож ярилцаж байгаа бөгөөд харин зарим орнууд Дэлхийн Эрүүл мэндийн байгууллагын зөвлөмжийг баримтлаагүйн учир тахал олон хүний амь насанд хүрснийг тэмдэглэж байна.

Өнөөдөр өглөө Би-Би-Си-гийн мэдээгээр америкийн эрдэмтэд Вухань хотын лабораториос энэ COVID19 тахал тархсаныг батлан ярьж байлаа.

Энэ хорионы өдрүүдэд хүүхдүүд маань онлайнар суралцаж, нөхөр бас ажлаа гэрээсээ хийж, би харин эднийгээ эрүүл хооллох гэж YouTube, интернетээс хоолны цэс хайж, их л олон төрлийн, яланугяа япон, солонгос, хятад хоолнуудыг зарим нэгэн европ хоолтой хийж сурлаа.

Хорио тавигдаж эхэлбэл гэр бүлээ хамгаалахын тулд угаадаг, амны хаалтыг урлаж эхлэв. Тэгэхгүй бол нэг удаагийнхыг аваад хэрэглээд хаяна гэхлээр байгаль дэлхий минь хайран санагдав. Бүр хоёр талаараа хэрэглэдгийг хийчихлээ.